- Курилди: 93
ёхуд Ибратнинг ибрати
(Давоми. Бошланиши ўтган сонларда).
Учинчи мезонда танқид, таҳлил ва хулоса устувор. Сабаби судхўрлик ва савдо-сотиқдаги хиёнат мушоҳадага олинади. Ибрат икки ҳолат миллатни таназзулга тортувчи иллатлигини фош этади: "Бизни бу Туркистон, хусусан, Фарғона халқимиз бир одати маъҳудалари бордирки, ҳар бир ишларига тасаввуф, тариқат йўлларидан бирор жуз қўшмоқ бўлиб, анга ҳужжатдек сўзларида савоб сўзи сўзланадур. Амал ва ниятларида манфаат ва нафсоният муддаоларидур... ағниёларимизда юз сўм ақча фақирларға йиллик 25 сўм фойдаға берур, байъ жоиз деб хийлаи шаръ ила. Фақир ожиз бўлганда билдилар: амлок, ашёси йўқ – куядурғон. Ани дарҳол ўз-ўзига закот қиладур. Керак эдики, қўлига нақд ақча бериб олмоқлари. Йўқ, закот қилдим, дейдурлар. Иккинчи, яна фақирни чақируб, йигирма тийин газламаларини(нг) олти газини уч сўмға олдикму деб амруллоҳға ҳийла қилурлар. Учинчиси, бонкдан олган ақча қанча фирусент бўлса, бебайъ. Ани халқға берилган беҳужжат ақчаларға бонк фирусентларини чочуб солиб оладурлар". Бу судхўрликдаги ҳолат.
Тижоратдагисини эса пахта масаласига бағишлаб баён қилади. Тужжорларни билибми, билмайми нима бўлса ҳам уламолардан сўрамай, исломнинг шариат қоидаларига муҳолиф уч катта гуноҳга ботаётганликлари исботини беради: "Чунончи, биринчиси, тарозуда кам олмоқ... иккинчиси, хиёнатдурки, сотқувчи ризосидан ташқори партал деган олумлари бор – пуддан бир қадоқ. Бу одат ўринға кечибдурлар ва нимасиз бечора мадйун мазлум турадур. Учинчиси, пахта беролмаган кишига суммасига 55 тийин иштраб ҳисоб қиладурлар. Уламолар бўлса, бу хил ишлар хусусида амри билмаъруфдан ҳифз қилиб, дам урмаслар".
Исҳоқхон тўра қаламни холис тебратади. Ўзидан мисол келтирмоқни ҳам унутмайди. "Чунончи, банда ўзум ўн йил ичинда хизмати шариатда (қозилик вазифасида – С.С.) бўлган вақтларимда билдимки, амримаъруфга вақт топа олмадим. Алҳамдулилаҳки, қазодин фориғбор бўлуб, анча-мунча хизмат этарга вақт бўлиб, уламо ва авому-н-нос мажлисида... билганимизча айтиб, зиммадин соқит бўлса мукин умидиндабиз... бинобарин, лозимки, шариат буюрмаган йўлдан юрган миллатни йўлга солмоқ. Авому-н-носдан – мунинг йўлини сўрамоқ. Уламо айтмаса, авом сўрамаса, авоми аҳли ислом ўз табиати хоҳиши бўлган йўлга кетадур, оқибати қайга етадур".
Юртпарварлик миллатнинг бугуни ва эртаси ҳақида қайғуриш шунчалик бўларда. Ибрат жамиятдаги камчиликларни кўрсатиш билангина кифояланмай, уларни тугатиш учун сўзини ҳам, ўзини ҳам сафарбар этишга бурчдор ҳисоблаганини юқоридаги сатрлар яққол ифодалаб турибди.
Тўртинчи мезон талим-тарбияга бағишланган. Илму ҳунарнинг инсон ҳаётидаги ўрни хусусида, бу борада миллатимизнинг қотиб қолган қарашлари, онгу тафаккуридаги турғунлик, эскича тутумларга ёпишиб олганлик тараққиётга тўсиқ бўлаётгани изтироб билан битилган. Ҳаётий ҳолатларни қандай бўлса, шундайлигича таҳлилга, муҳокамага тортган. "Мундин ўттиз беш йиллар муқаддам (XIX асрнинг саксонинчи йиллари – С.С.) мабодо бир маҳаллада ўт йўқ бўлса, ўт ахтариб иккинчи маҳаллага боруб, бир чўпни учига латталарни ўраб, ўт олуб келганда, маҳалладин раҳматлар олинур эди. Бизни(нг) Фарғонага ислом вақтинда бир анвоъ шуҳрат байнаннос жорий бўлдики, ҳар ким бир-биридин эшитиб, таажжублар қилишдилар. Ул нима экан – янги самовар чиққон экан. Муни кўрмагон шул хил муболағалар қилдиларки, бу аломати қиёматга ўхшар. На учунки, ажабо, ўтни ҳам соладур, сувни ҳам соладур, бир-бирига аралашмас. Янги кўрган кишиларга ани(нг) хожаси жўмрагидан сув туширса, дуди чиқуб турубдур. Субҳаноллоҳ, бу қандай сеҳрдур, деб ҳама яқоларини сиқуб, икки-уч фарсах йўллардан тамошоға келган эдилар. Гугурд янги келгонда кўп кишилар томошоға борган. Ламфа янги келгонда банда бир адад еттинчи усталовой ламфа олган эдум, азбаройи янги ва антиқа китоб кўрмакка деб, ани кўп кишилар отини гуҳар шабчироғ деган шул эмиш, деб содда кишилар кўп таажжуб қилдилар... соддадил муллоларимиздан бунга қарши "Буни(нг) равшанида ўлтуриб бўлмайдур, ёғи ҳаром эмиш. Иншо насронийдур, алал-хусус масжидга қўйуб бўлмайдур", деб неча-неча бўлмаган тубсиз хурофотларни чиқоруб бўлганлар. Мундин беш йил ўтди-ўтмади, ўшал муллолар ҳама шам ва чироғини тарк қилиб, ўзлари олиб истеъмол этдилар".
Мана, бир аср аввалги ҳаёт манзараси. Халқимизнинг бу одати Исҳоқхон тўрага ёқмайди. Бунинг сабабини миллатимизнинг соддалиги, маданиятли эмаслиги дея баҳолайди. Айни пайтда замон тараққиётидан ортда қолмай, илм-фан, маданият янгиликларини турмушда фаол қўллашга барчани ундайди.
"Мезон уз-замон" муаллифининг олға сурган фикрларию, биз мусулмонларнинг муқаддас китобимиздан шаҳодатлар келтириши билан танишгач, унинг "Қуръон"даги исломий таълимотларни тўла ўзлаштирган зукко ва закий зот эканлигига иқрорланамиз. Беихтиёр мутолаага янада жиддийроқ бериламиз.
Иҳоқхон тўра таълим йўналишида ҳам шахсий намуна кўрсатган. "Усули жадид демак – янги қоида, янги тартиб демакдир, десак, ҳама қабулга олмаган эдилар, – таъкидлаб эслайди у. – Гардиши овон ва хоҳиши замон ила ўз-ўзича жорий бўлиб кетди.... Мана эмди банда ўзум усули савтияни(нг) авлоди исломға ёрдамини кўриб, ўз масжидимизға мактаб очдим. Бир санада кўп ёшлар, ҳаттоки, катта ёшга кирган тужжорлардан ўқуб, хат-саводини чиқоруб, маишат ва тижоратларида осонликлар мушоҳада қилдилар. Мана замонни(нг) мезони вазн бўлди... Ҳар замон(нинг) ўзига қараб, илму ҳунар касби даркор". Тўртинчи мезон шундай якунланган.
Бешинчи мезон тўртинчисининг бевосита мантиқий давомидек. Кеча ва бугуннинг таққосига тўхталган маърифатпарвар миллатнинг аввалги ҳаракатсизлигини қоралаб, бундан буён илму ҳунарни эгаллашга иштиёқи ортаётган замондошларидан мамнунлигини баён этади. Фаровон ҳаётга эришишнинг ягона омили – пешона тери тўкиб қилинадиган ҳалол меҳнат эканини уқтиради: " Умумий халқ ҳама аввалги ҳолда бекор ва тамбаллик эди. Эмди иш-иш деб югуруша бошладилар. Аҳли ҳурафолар ҳамалари аҳволи замонга қараб, тезроқ юрмоққа бошладилар. Маданият иси келиб турадур. Чунончи қишда ерларга уриниб, сурати аҳволлари ҳам бўлак асбоби рўзғориялари маҳаллада аввалги вақтларда қаро чойжўш катталарда бўлур эди. Ал ҳолда ҳама уйида беш-ўн ададдан чойнак, ламфа, самовар кўрилур. Маъишат ҳафтада бир мартаба палов, гурунж оши бўлур эди. Ал ҳолда имконсиз ҳар кун палов қилинур. Бир маҳаллада икки-уч кишида от бўлур эди. Эмди от йўқ чўлоқ ҳукмидадур".
У тижоратнинг ривожидан, илмдорликка астойдил интилиш натижасидан хурсандлик изҳорлайди. Илмда ўттиз йил ўқиб, хатми қутуб қилган кишиларнинг бўлганлигини эсга олиб, замондошлари буни ўн йилда уддалаётганини, яна илми илгаригилардан ортиқлигини айтиб, буни замоннинг зайлидан эканига эътиборни қаратади. Ўз асрини илму ҳунар, ҳаракат асри эканлигини таъкидлаб, одамларни ғафлат уйқусидан фориғланишини истайди.
Олтинчи мезондаги фикрлар наинки ХХ аср бошидаги одамлар учун, балки ХХI асрда яшаётган инсонлар учун ҳам ғоят аҳамиятли. Чунки мотам маросимлари ва тўйлар хусусида гап боради. Аниқ ҳисоб-китоблар халқ ҳаётидаги фойда-зиёнларнинг ойнасидай ўқиганнинг ақлини пешлашига хизмат қилади. Бундан кейин ҳар қадамини ўйлаб ташлаш – фойда сари юзланишга олиб боришини англатиб қўяди. Урфу одатларимиздаги беҳуда сарфлардан воз кечишимиз зарурлигини идрок эттиради. Худо ва пайғамбарларимиз буюрмаган ишлардан тийилиш, миллат учун ножоиз машаққатлардан, қарзга ботишдек ўзини-ўзи "занжир"га боғлашдан қутулишнинг тўғри йўли деб билмоқликни хоҳлаган Исҳоқхон тўра мушоҳада юритиш учун аччиқ ҳақиқатга йўғрилган воқеликнинг ҳаққоний манзарасини анча батафсил чизиб беради: "...бизнинг халқимизда урф бўлган нимарса – ўлганга сарфи беҳудаларни қиладур. Ани(нг) отини хайрот дерлар. Ваҳоланки, саййиот бўлса керакдур. Бир киши ўладур, ани(нг) беш-ўн адад сағиралари бўлур, саконоси (турар-жойи) бир ҳовлидур. Ани(нг) ярмини дарҳол сотар ёки бирор бойдан дайн қилиб, ақча оладур-да, ани бир кунлик амри сақотий деб маҳалла ва шаҳардан киши чақириб, жаноза деб сарф қилур. Бойларга бир сўм, ўрталарга 50 тийин, охири ўн тийиндан, имомларга тўн берадур.
(Давоми бор).
- Курилди: 76
Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг 35 йиллигига
Суҳбатдошимиз Наманган давлат университети ўзбек тили ва адабиёти кафедраси мудири, филология фанлари бўйича фалсафа доктори, доцент Умиджон ҚЎЗИЕВ.
– Умиджон Яндашалиевич, мана, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганига ҳам роса 35 йил бўлди. Ўтган давр ичида она тилимизни ривожлантириш, унинг нуфузини кўтариш бўйича кўпгина ишлар амалга оширилди. Дастлаб шу ҳақда маълумотлар берсангиз?
– Албатта, ўзбек тилимизга муносабатнинг тубдан ўзгарганини алоҳида эътироф этиб ўтишимиз зарур. Ахир элимиз билан бирга тилимиз ҳам анча йиллар камситиб келинган бир шароитда нажотбахш қонуннинг қабул қилиниши тарихан жуда муҳим ҳодиса эди. Ўзбек тили мавқеини тиклашга мустақилликка эришиш арафасидаёқ дадил қадамлар қўйилиши халқимиз руҳини беҳад кўтариб юборганди. 1989 йилнинг 21 октябрида "Давлат тили ҳақида"ги қонуннинг қабул қилиниши аслида осон кечмаган. Мустабид тузум таркибидаги Ўзбекистон халқининг рус тили мавқеи жуда баланд бўлиб турган чоғида бунга жазм этиш катта жасорат саналарди. Истиқлолга эришилгач эса ўз тилимизнинг ўз ҳаётимиздаги аҳамияти янада кучайиб кетди. Мамлакат мустақиллиги жамиятимизнинг барча қатламларида янгиланишлару ўзгаришларни тақозо этиб турарди. Шунинг учун давлатимиз томонидан тил сиёсатига истиқлол сиёсатининг узвий бир қисми сифатида қаралди. 1995 йил 21 декабрда Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тили тўғрисида"ги Қонуни янги таҳрирда тасдиқланди. Ўзаро изчиликка, боғлиқликка асосланган 24 моддадан иборат мазкур қонуний ҳужжат миллий она тилимиз – ўзбек адабий тилининг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилмоқда. 2023 йил 30 апрелда ўтказилган Ўзбекистон Республикаси Референдумида умумхалқ овоз бериши орқали қабул қилинган "Ўзбекистон Конституцияси"да тилимиз мақоми яна бир марта мустаҳкамлаб қўйилди. Конституциянинг 4-моддасида белгиланганидек:
"Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир.
Ўзбекистон Республикаси ўз худудида истиқомат қилувчи миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади". Бундан ойдинлашадики, мамлакатимиздаги барча идораларда ўзбек тилида иш юритилади. Айни маҳалда юртимизда яшовчи бошқа миллат ва элатларнинг тиллари ҳам асло камситилмайди, аксинча ривожланиши учун зарур шароитлар ҳамда имкониятлар барқарору бардавомлиги таъминланади.
Яна ҳукуматимиз томонидан қонунлар ижроси бўйича изчил чора-тадбирлар қўлланиб келинаётганини зўр мамнуният билан таъкидлаб ўтишимиз жоиз. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 2023 йил 15 августда "Географик объектларга ном бериш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг айрим қарорларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида" қарор қабул қилди. Энди жойларни номлаш вақтида маҳаллий аҳолининг фикрини ҳисобга олишгача алоҳида белгилаб қўйилди.
– Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг она тилимиз ривожи учун муттасил юксак эътибор кўрсатаётгани сиз билан бизни ҳам бу борада тобора фаол бўлишимизни тақозо этиб турибди. Шуни ҳар доим чуқур ҳис қилган ҳолда изчил иш олиб боришимиз керак.
– Тўғри айтасиз. Президентимиз: "Она тилимиз – миллий маънавиятимизнинг битмас-туганмас булоғидир. Шундай экан, унга муносиб ҳурмат ва эҳтиром кўрсатиш барчамизнинг нафақат вазифамиз, балки муқаддас инсоний бурчимиздир" деб бежиз таъкидламаган. Бугун юзимиз ёруғ. Истиқлол даврида тилимиз мавқеини йилма-йил баланд кўтаришга муттасил эришиб бормоқдамиз. 2019 йил 4 октябрда Президентимизнинг "Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тили ҳақида"ги қонуни қабул қилинганлигининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида"ги қарори, 21 октябрь санасининг "Ўзбек тили байрами" куни дея белгиланиши биз учун айни муддао бўлди. 2020 йилнинг 23 сентябрида янги Ўзбекистон тарихида унутилмас саҳифалар очилди. Бирлашган Миллатлар ташкилоти Бош Ассемблеясининг 75-сессияси минбарида Президентимиз тарихда илк бор ўз она тилимизда оламшумул нутқ сўзлади. Ҳайратона ҳодиса халқимиз қўнглида бениҳоя фахру ғурур уйғотди.
– Яшириб нима қиламиз, тилимизнинг тарихдаги аҳволига боқиб, у қадар қувонолмаймиз. Агар ҳақиқатни айтадиган бўлсак, туркий ўзбек тилимизнинг бошидан кўп камситишлар ўтган. Яъни авваллари араб ва форс тиллари ёнида қадрсизлангани беинкор ҳаётий ҳақиқат. Минг шукурки, Навоий бобомиз бор эканлар...
– Ҳа, ул зотнинг саъй-ҳаракатлари билан кўҳна тилимиз "таҳқир ва ҳақорат ботқоғидан шеърият осмонига" кўтарилди. Ўзбекона "Хамса"дек беш достонли беқиёсу бетакрор асар олам аҳлининг буюк маънавий меросига айланди. "Лайли ва Мажнун" достонида битилишича, туркий тилда қалам тебратувчиларни "форсийгўйларнинг таън қилур сарзанишидин қутқариш" мақсадини ўз олдига қўйган Навоий бобомиз заррача армонда қолмади:
Мен туркча бошлабон ривоят,
Қилдим бу фасонани ҳикоят.
Ким шуҳрати чун жаҳонға бўлғай,
Турк эли доғи баҳра топғай.
Афсуски, ўзбек тили гарчи шоир яшаган даврдан мавқеи тикланиб, бойиб, оғзаки ва бадиий адабиётда бир мунча юксалганига қарамай, XIX асрнинг иккинчи ярмидан, янаям аниқроғи, рус босқинидан кейин дастлаб турғунликни бошидан кечирди. Бора-бора, ХХ асрда русча ва байналмилал сўзларнинг ўз сўзларимизни аста-секин истеъмолдан сиқиб чиқариши жараёни кўзга ташланди. Зеро, ҳукмрон миллатнинг тайзиқи ҳам табиий, ҳам сунъий равишда она тилимизга салбий таъсирини ўтказди. Бу ҳол хаспўшланиб, тиллар бир-бирига яқинлашяпти, қўшилиб кетмоқда, рус тили миллатлараро мулоқот тилига айланиши керак деган сафсата яққол сиёсат даражасига кўтарилди. Элимизни тилимиздан бегонасиратиш тажовузи рўй берди. Давлат идораларида иш юритиш, русчани билишни юксак маданият белгиси деб баҳолаш оммани, ҳатто илмий даражалар олиш учун русча матн ёзиш ва русча ҳимоя қилиш мушкулоти олимларни ғоят қийнади. Аммо, халқимиз она тилисидан ҳеч қачон тонмади, уни асради.
Ўзбекистон Қаҳрамони, таниқли адабиётшунос олим Озод Шарафиддинов таъкидича: "Тилни менсимаслик – миллатни менсимасликни кўрсатадиган ўта нохуш ҳолдир". Бу, бугун ўзини жуда "билағон", юксак "маданиятли" энг "замонавий" шахс сифатида санаб, мулоқот чоғида ўзбек тилининг ўз сўзларини унутиб, улар ўрнида кераксиз, ножоиз хорижий сўзларни кўр-кўрона ишлатадиганларни инсофга чақириш учун зукко олимимизнинг жон куйдириб айтган уқтиргиси эмасми. Ахир, она тилини ҳар бир ўзбек онасидек севмаслиги мумкинми?! Ким бизга энди зуғум ўтказяпти. Аксинча, тилимизнинг мақоми, обрў-нуфузи қонунан кафолатли-ку?!
– Суҳбатимиз сўнгида дунёдаги мавжуд тилларнинг ҳолати тўғрисида ҳам қисқача фикр юритсангиз?
– Ҳозир, яъни XXI асрда жаҳонда 6000 та тил мавжудлигини биламиз. Илгари 8000 талигини ҳисобга олсак, 2000 таси йўқолиб кетганлиги аниқлашади. Айни вақтда дунё халқлари фойдаланаётган тилларнинг 90 фоизи йўқолиш арафасида ёки истеъмолдан тушиб қолишдек ўкинчли аҳволда. Шу боис, ЮНЕСКО томонидан ҳар йили "24 февраль – Халқаро она тилини ҳимоя қилиш куни" сифатида нишонланади. 2019 йилда бу ташкилот дунёдаги тилларнинг ҳозирги ҳолати ва келажаги ҳақида ўз ҳисоботини эълон қилди. Ҳисоботда ўзбек тилининг келажаги жуда хавотирли қилиб тасвирланган. Бу таснифни жуда тўғри деб ҳам бўлмайди, аммо асоссиз ҳам эмас. Таснифда тилларнинг рақамлаштирилганлиги, миллий корпусларнинг шаклланганлиги, ёзув тизимининг шаклланганлиги, луғатларнинг кенг қамровлилиги, бадиий асарларнинг жаҳонга машҳурлиги кабилар ҳисобга олинган. Тан олиш керакки, ўзбек тилига эътибор фақат севиш, фақат тадбир ўтказиш эмас, унинг бойликларини кенг тадқиқ этиш, интернет тармоқларидаги ўрнини мустаҳкамлашдан ҳам иборатдир. Президентимизнинг 2019 йил 21 октябрдаги "Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармонида айнан шу масалаларга алоҳида урғу берилган.
Тилнинг тириклиги – миллат барҳаётлиги, тилнинг яшовчанлиги – миллат барқарорлиги. Бу шунчаки гап эмас. Асли азалдан тўла исботини топган, ҳаётий ҳақиқатга айланган воқеликдир. Миллатини севган одам, албатта, тилини ҳам севади. Агар чуқурроқ ва теранроқ идрокланса, бу ўзини севиш билан баббаравардир.
Суҳбатдош Содиқ САЙҲУН.
