ёхуд Ибратнинг ибрати
(Давоми. Бошланиши ўтган сонларда).
Бу ақчаларни қарз олган эди, яна жанозага келганларни отини икки-уч ададини сўраб, ўлганга бағишладингму деб олурлар-да, ани(нг) ҳаммасини бир арқонга боғлаб, қарз олган ақчани боғлаб, имомларга топшириб, давра деган бир ҳийла дерлар фидя савму салоти мутавоффои мазкур ба шумо дафъ кардам, деб бир мискинға бериб, ул олиб: "қабул кардам ба шумо дафъ кардам" деб ўн икки ёшдан ўтган умрига ақча ва отларни(нг) баҳосини таққос қилиб, неча умрга етса, ани исқоти салот ва савмига фидя деб, сўнгра олган мискин ва дафъ қилган имомина ўшал ақчадан бирор нима бериб олуб, ани халққа улашурлар. Сўнгра жаноза ўқурлар. Исқотий имомлар мунда ҳозир бўлурлар. Маййитни(нг) бечора сағиралари "Вой отам, вой онам" бирла овора, ўшал куни беш юз сўм сарф бўлса, бир йил ичинда яна беш юз сўм сарф бўлур. Чунончи, уч кундан сўнг маърака ишлари, катта сарф бўлур. Маҳалла ва ғайри маҳалла хотунлари келиб, азо қилодур. Ҳар ким ўлганини айтиб йиғлар. Учинчи куни етти деган иш. Хотунларга мунда ҳам йиғи-сиғи, таважжуҳгирлар келур. Мунда яна сарф. Панжшанба куни келиб, шаби панжшанба деган ош... ...эмди ўликка...". Шу жойга келганда қўлёзманинг кейинги икки саҳифаси йўқолганига қарамай, юқоридаги қайдларданоқ миллатимизнинг мотамзада кунларидаги ҳеч бир китобларда ёзилмаган бидъатларга берилганлигини чуқур англаб етамиз. Исҳоқхон тўра буни изтироб билан битади. Одамларни ақл-идрок ишлатиб иш тутишга, баъзи ортиқча исрофгарчиликка, ҳатто бошқалардан қарз-қурс ҳавола қилиб бўлса ҳам элдан қолмасликка интилмасликка даъват этади. Жудолик жабридаги кишиларга шафқат назари билан қарашликни ёқлайди. Оми халқнинг жудолик жабри етмаганидай қарз балосига гирифтор бўлиши, расм-русумларга кўр-кўрона итоаткорлигининг ўликлар учун ҳеч бир фойдаси йўқлигига ишора қилади. Қолаверса, бундай салбий ҳол халқнинг аҳли манфаат, айниқса, илмсиз, чаласавод мулалаларнинг гапларига учиши оқибати туфайли давом этаётганини сира яшириб ўтирмайди. Бундай кескин фикрларни билдириш, таъмагир имомларнинг "ризқини қийиш"дай гаплигини инобатга олсак, эл ташвишини чекиш билан ўзига таъна-маломатлар ёғилишидан заррача чўчимаслик Исҳоқхон тўранинг маънавий журъат бобида ўрнак олсак арзийдиган яна бир хислати эди, десак асло янглишмаймиз.
Ўзбек миллати учун тўй энг қувончли маросим ҳисобланади. Оила борки, албатта, тўй ўтказиб эл олдига дастурхон ёзишни ниятлайди. Бу билан ўзи меҳмон бўлган хонадон соҳиблари олдидаги қувончли қарзини табиий равишда узишни ўйлайди. Аммо эзгу мақсад рўёби ортида бефойда исрофларга йўқ қўйиладики, худди шундай ҳолатга дуч келаётган Ибрат бундан кўз юмолмайди. Шуҳратпараст бойларгаку оғирмас. Лекин ўрта ҳолларга, шусиз ҳам рўзғорини амал-тақал билан ўтказадиган камбағал қавмга эса жабрлиги боис тўйдаги урфга айланган тартибларни танқидий таҳлилга тортади:
"... тўй ўтиб тамом бўлур. Авом халқи фалоний яхши тўй қилди, улоқ, пойга, тамошолик тўй бўлди, демаклари бас. Шуҳрат доми буларни(нг) ниятларики, мактаб, мадраса имдодига дор ул-айтом, дор ул-ожизин, мусофирхона деган сўз ҳеч кимда йўқ ва сўзламайдилар...
Ибрат бежиз ўкинмаяпти. Тўйни ном чиқазиш учун қилаётганларнинг ниятлари номаъқуллигидан, уларнинг худбинлигидан куюнади. Саховатли кўринишсада, бунинг ўз манфаати йўлига исрофгарчиликдан бошқа нарса эмаслигини, халққа кераксиз ва бенафлигини айтиб, одамларни бундайларни олқишлаш ножоизлигидан огоҳлайди. Бу ёқдаги хайрли ва савобли ишларни кўзлари кўришмаётганини, ҳатто ҳеч ким миқ этмаётганини яна ҳам тушунарлироқ англатиш учун жари (журнал)да ўқиган қизиқ воқеани қисқача мисол келтиради:
Айтилишича: Амирикода бир миллионер бой неча миллион ақчасини жинни, девоналар фойдасига қўйган экан. Ундан "Нимага бундай қилдингиз?" – деб сўрашган. Миллионер эса хотиржам ҳолатда "Мен жиннилардан кўп наф кўрган эдим, қайтариб турибман, холос" дея жавоб қилган.
Исҳоқхон тўра ўша миллионер бу хатти-ҳаракати билан ўзига кўрсатилган фойдани яна ўзларига қайтариб, миллатига наф етказяпти, сизлар бўлса, йўқ нарсага сочяпсиз, дея ҳамюрт бойларни ўзларини америкалик билан таққослашга, идрокни ишлатиб, халққа, жамиятга фойда берадиган одатларга буришга ундайди. Ҳатна тўйидан бошланган мулоҳазалар никоҳ тўйида давом эттирилади. Қўлёзманинг шу қисми бизга бут ҳолатда етиб келмаган тақдирда ҳам мавжуд саҳифалардаги битикларни ўқибоқ, ўша давр тўйлари манзарасини кўз олдимизга келтиришимиз мумкин. Чунки, қуруқ баёнчиликдан холи, аниқ далил билан, ҳатто сарф-ҳаражатлар батафсил шарҳлангани учун ўзбек халқи турмуш тарзидаги илдиз отаётган бир аср аввалги иллатларни билиб оламиз.
"...никоҳ тўйида булар қиладургон исрофлари бир киши ўғлини тааллуқ қилдурмоқ бўлганда фотиҳа тўй деган бир катта тўй бўладур. Мунда бор ажносидин бир кийимлик, яъни 8 газдан – ҳар жинсдан бир донадан солуб, миёналар тўрт қўй, бутун қанд, бутун дока, бунга ўхшаш нимарсалардан ҳар бирин бир лаганга солуб, кўчадан кўтартуб, қудасини(нг) уйига олиб борур. Аъёндан катталар, маҳалладан ҳам имоми маҳаллаға борурлар. Буларга ... қадри ҳол тўн кийдируб чиқорур. Ҳоли булки, шул фотиҳага беш юз сарф бўлса, никоҳ тўй куни албатта икки минг сарф бўлур. Бу сарфларни(нг) ўғлига ва қизига бирон тийин нафъи йўқ, ўртадаги кишилар ейдур, ичадур, киядур".
Исҳоқхон тўра бежиз тўйнинг ипидан игнасигача қаламга олмаган, сўмларнинг миқдори ҳам ўша давр пулига нисбатан анча юқори турган. Тўйга боши кирган одамларнинг қувончи тўйдан кейин узилиб, ўрнини қарз қайғуси эгаллагани шубҳасиз. Қолаверса, никоҳ маросимидаги ножоиз сарфларнинг келин-куёвга ҳеч қандай фойдаси ҳам йўқ эди. Шуларни ўйлаб, у ўзининг қимматли таклифларини ҳам ўртага ташлайди. Ўқувчини муҳокамага, мунозарага чорлайди: "Лозим эди, ҳар иккиси сарфларни... янги рўзғор бўлмишларга хоҳ тижорат ва хоҳ бўлак ва амсок айтуб қўйсалар. Буларга вақтида дастгир ўлуб, икки тараф авлодларига қилган марҳамат ва шафқат бўлса керак эди".
Ибрат бу билан ҳам кифояланмайди, яна жон куйдириб, хотинларнинг одатларига муносабатини рўйи-рост билдиради. "Хотунлар(нг) қиз тўйига қилган меҳнатларини, овораликларини айтсам, мия қолмайдур. Сиф-сидирға балоси қалмоқдан қолган одат. Мана бу балолар устимизда оғир бир юкдур. Буни кўтариб, мақсадга етиш бисёр қийиндур".
(Давоми бор).
