Вилоят соғлиқни сақлаш бошқармаси бошлиғининг аҳоли репродуктив саломатлиги, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш бўйича ўринбосари Васила ТОЖИБОЕВА билан суҳбат.

– Васила Мирзанажотовна, олимлар таҳлилича, қариндошлар ўртасидаги никоҳларнинг 80 фоизида болалар ногирон ёки қандайдир аномалия билан туғилиши кузатилмоқда. Бир шажара ёки авлод вакилларини унаштириш ёмон оқибатларга олиб келиши мумкинлиги тушунтириб борилаётганига қарамай, қариндошлар қудачилиги давом этаётганлигининг сабаби нима деб ўйлайсиз?

– Аввало, бефарқлик, ўзининг ҳавойи истагини илмий ҳақиқатлардан устун қўйиш. Баъзилар ана шу гарткам билан фарзандининг бахти, набиралари соғ-саломат туғилишини хавф остига қўяётганликлари ачинарли. Уруғ-аймоқчиликдек этнорегионал туйғу, авлод ришталарини қариндошларни никоҳлаш билан мустаҳкамлаб қолиш мумкин, деган хомхаёл таъсиридан қутула олмаётганлар ҳамон бир шажара давомчиларини унаштиришдан тўхтамаяптилар. Бунинг­дек ментал хусусиятнинг асосий ғояси авлод манфаатининг шахсникидан устунлигини таъминлашни кўзлайди. Лекин бир-бирига яқин генлар қўшилиши ногирон фарзандлар туғилиб, умрбод ғам-ғуссада яшашга дучор қилиши қудачиликка киришган қариндошларни асло ташвишлантирмаяпти.

– Қариндошлар турмуш қуриши юзага келтирадиган хавфлар борасида илмий тадқиқотлар хулосаси қандай?

– Илмий тадқиқотлар яқин қариндошлар никоҳи туфайли болаларнинг туғма аномалия билан дунёга келиши бир-бирига бегона жуфтликлардан туғиладиган болалардан 2-2,5 карра кўплиги, наслдан наслга ўтувчи белги ва хасталиклар билан туғилиш хавфи 2-3 баравар юқорилигини тасдиқлаган.

Қариндош никоҳда фарзандларнинг касаллик билан туғилиши сабаби шуки, одамдаги белги-хусусиятларни авлоддан-авлодга ўтишини таъминловчи ген хромосоманинг муайян фрагменти бўлган нуклеотидлар (ДНК) кетма-кетлигидан ташкил топган бўлиб, ҳар бир молекула инсон тўғрисидаги ахборотни ўзида сақлайди. Ирсий ахборотни ўзида сақловчи моддий асос ёки белги-хусусиятлар, аввало гаметогенез (тухум ва уруғ хужайраларнинг ҳосил бўлиши), сўнг уруғланиш жараёнларида ота-она томонидан янги наслга тенг тақсимланади.

Келгуси онтогенез жараёнида бу белги ва хусусиятлар ўзини намоён қилади. Белгиларнинг наслга ўтишида доминант ёки рецессив ирсийланиш муҳим аҳамиятга эга. Масалан, одам сочи, кўзининг ранги, лабнинг қалинлиги, туғма катаракта, паст бўйлилик, кўп бармоқлилик кабилар доминант ҳолда ирсийланса, cочнинг оқ сариқ ва текис бўлиши, альбинизм, кўз рангининг ҳаворанг бўлиши, лабнинг юпқалиги, баланд бўйлилик кабилар рецессив ҳолда ирсийланади. Ҳар бир инсон 50 фоиз доминант, 25 фоиз рецессив патологик белги ташувчисидир. Қариндош эр-хотинда авлодлар давомида қўзғолмай келаётган яширин "касаллик" генлари бўлса, улар ўзаро боғланиши билан "ухлаб ётган" хавф ҳаракатга келади ва зурриёд ирсий хасталик билан туғилади. Қариндош никоҳда битта гетерозиготали мутацияга учраган ген бир авлод асорат қолдирмаса, кейингиларида содир этади.

Ота авлод вакилларининг ўғли ва қизи оила қурадиган бўлса, улардаги хромосомаларнинг доминант ёки рецессив мутация­ларга учраши, ҳар иккисидаги ирсий касаллик бирлашиб, ҳомилада намоён бўлиши она авлод вакиллари қариндошлик никоҳидагидан юқори бўлади. Бу омилнинг бола сон суяги бошчаси чаноқ суягининг чуқурчасидан чиқиб қолишидек туғма нуқсон, таянч ҳаракатланиш ёки ақлий ривожланишдан ортда қолиш, эпилепсия, қуёнлаблик, маймоқлик, рахит, аллергик касалликлар ва иммунитетнинг заифлиги каби нуқсонлар билан туғилишидаги роли катта.

Тажрибалар шуни кўрсатяптики, ота-она қариндошлиги чақалоқларнинг қуёнлаб, бўри танглайлик, хромосом касалликлар, темир моддасининг меъёрдан юқорилиги, ақлий ва жисмоний ўсишдаги камчилик каби 80 га яқин дард билан туғилишига олиб келяпти.

– Оила кодексининг 16-моддасида никоҳга монелик қилувчи омиллар кўрсатилиб, шажараси бўйича тўғри туташган қариндошлар ўртасида, туғишган ва ўгай ака-укалар билан опа-сингиллар ўртасида, шунингдек фарзандликка олувчилар билан фарзандликка олинганлар ўртасида никоҳ тузишга йўл қўйилмаслиги белгилаб қўйилган.

– Ҳа, мазкур қонуний мажбурият ва унинг замиридаги инсонпарварлик ғоясини ОАВ, матбуот, ижтимоий тармоқлар орқали аҳолига, айниқса, ёшларга тушунтириб бориш зарур. Юқори синф ўқувчилари, ўрта махсус, олий ўқув юртлари талабалари ўртасида ҳуқуқшунослар, генетик олимлар, илғор фикрли нуронийлар ҳамкорликда акциялар, давра суҳбатлари, кўргазмали тадбирлар ўтказишни давр тақозо этяпти. Ҳар бир оилага қариндошлик нигоҳидан юзага келиши кутиладиган бахтсизликлар акс этган рангли тарқатма материаллар етказилиши муҳим деб биламан.

Яна шуни таъкидлаш лозим. Турмуш қуришга шайланган йигит-қиз бўлажак ёстиқдошини қариндошдан танламаслиги, соғлом наслу насаб давомчиси бўлган, ақлан, аҳлоқан ва жисмонан баркамол, соғлом турмуш тарзига амал қилувчилардан умр йўлдош излаши, керак. Ўз авлоди вакили билан никоҳланиш ўта хавфли таваккал экани, бу ногирон фарзандлар туғилишигина эмас, қариндошликка раҳна ҳам солишини тушуниш, тан олиш, амал қилиш даркор.

Яна бир муҳим гап. Қаллиғлар умумий тиббий кўриклар билангина чекланмай, генетик текширувдан ҳам ўтишлари мақсадга мувофиқ. Чунки ҳар бир хромосоманинг касаллик ташувчанлик "қобилияти" бор. Уларни генетик текширувдагина аниқлаш мумкин. Бу текширув ирсий касаллик, нуқсон ва муаммолар билан туғилишларнинг олдини олади.

– Умид қиламизки, жамоатчилик юқорида билдирилган фикр-мулоҳазаларга жиддий эътибор қаратади. Дахлдор ташкилот ва муассасалар мутасаддилари ҳамкорликда маърифий тадбирларни амалга ошириш юзасидан хайрли ҳаракатларни амалга оширадилар.

Сизга эса таҳлилий мулоҳаза, умуммиллий тараққиётимизни кўзлаб билдирган фикрларингиз учун ташаккур.

Суҳбатдош Муҳаммаджон ОБИЛОВ.