Унга ҳамиша тўла риоя қилмоқ шарт
21 октябрь - Ўзбек тилига давлат тили маҚоми берилган кун
Дадамлар инсультни бошдан кечирганларида вақтинча тилларини йўқотиб қўйдилар, яъни ўзлари қанчалик истасалар-да, гапиролмай қолдилар. Беун жавдираб туришларини кўриб, қўлларига қоғоз ва қалам тутқазардим афсус, ёзма нутқларидан ҳам айрилган эканлар. Бундан-да оғир кулфат қаерда бор. Ана ўшанда ҳар сония, ҳар дақиқа эҳтиёжимизга айланган тилимизсиз яшашимиз катта фожеа эканлигини чуқур англаб етгандик. Қачонки, дадам соғайиб, яна тилга кирганларидагина у киши гўё дунёга янгитдан келгандай, яна бебаҳо бойликларини топгандай қувониб-қувониб сўзлашганлари ҳали ҳануз ёдимдан чиқмайди.
Зеро, инсонни-инсон, миллатни-миллат қилиб турган унинг тилидир. Фахрбахш бахтимиз шундаки, ўз тилимизга эгамиз. Ва айни маҳалда онамизга эгизлаб гапирамиз. Аслида ҳам шунга тўла маънода ҳақлимиз. Биз ўзбекларнинг илдизларимиз бут. Аждодларимиз буюк. Тилшунос бобомиз Маҳмуд Кошғорийнинг "Девони луғатит турк" - "Туркий тиллар луғати"га тартиб берилганига минг йил кечди. Бу нодир асар ҳозиргача қайта-қайта нашр этилди, эндиликда мукаммал ҳолатда мутолаа қилиш имконияти туғилди. Ундан ўрганиш, унга эътиборни қаратиш, уни тадқиқ этиш кучайгандан кучайяпти.
Энг муҳими, бир қатор ўз сўзларимизни ўзимиз ҳам шу луғатда кўриб, шу луғат орқали билиб, таниётган жойларимиз ҳам бор. Масалан, утюк сўзини русча деб ўйлаганлар бугун янглишган эканликларини англаб етишди. Бу сўзни дазмол деб таржима қилиб келганмиз ва қўллаганмиз. Аслида ўт ва юк ўзак сўзнинг қўшилишидан ташкил топган бўлиб, ичига чўғ солиниб, қиздириладиган, таги теп-текис темирдан ясалган, дастали буюмдир. Биз болалик чоғларимизда ҳали электр токи чекка қишлоқларга етиб келмаган маҳаллари момоларимиз, боболаримиз ишлатишганида кўзимиз тушган эди. Қиздириш тобига етмаса, уни қўлларида маҳкам ушлаганча ҳовода у ёқдан-бу ёққа ҳаракат қилдиришарди. Икки ёнидаги махсус тешикчаларидан шамол кириб, чўғини яллиғлантириб, қиздиришни кучайтирарди.
Буларни билгач, "Девони луғатит турк"ни ўқишга қизиқиб қолдингизми? Агар истасангиз 10.000 сўзни ўз бағрига мужассамланган мазкур луғатни ҳозирда кутубхоналардан ҳам китоб дўконларидан ҳам топса бўлади. Уни ўқиб, "отўг"га ўхшаган эски туркий сўзларимиз анчагина келтирилганига тўла ишонч ҳосил қиламиз.
Билсангиз, халқ оғзида муомала сифатида янграйдиган сўзларимиз бадиий ижодда янада сайқалланиб, ороланиб, таъсирчан либосга бурканиб, гўзал ифодалар касб этади, беихтиёр қалбларингизни тўлқинлантиради. Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Машраб асарларини мутолаа қилиб қўрингга, ана ўшанда тилимизнинг маъно товланишлари кўнглингизни нақадар мунавварлаб юборади.
Агар тилимиз тарихига назар ташласак, адолатсиз жамиятда ривожланиш ўрнига камситилиш қисматига бир неча аср дучорланганини кўрамиз. Айниқса, XIV-XV асрлардаги зуллисонайнлик-иккитиллилик шароитида, форсий забоннинг соясида кун кўрмаган дарахтдек униб-ўсолмади, барқ уриб ривожланолмади. Очиқ-ойдин айтганда, давлатни бошқарувчилар, сарой аёнлари тили форсий бўлса, оддий меҳнаткаш халқ тили туркий эди. Тилнинг ҳолати ҳам эгасининг, ундан фойдаланувчиларнинг ҳолатида қолаверарди. Форсийнинг мавқеи баланд, ҳужжат ишларида фаол бўлса, туркий тил мавқеи пастлиги учун халқнинг оғзаки мулоқоти доирасидан ташқарига чиқа олмасди.
Худди шундай ҳолат зукко шоир ва олим Мақсуд Шайхзода ибораси билан айтганда: "Шеърият мулкининг султони" Алишер Навоийни чуқур изтиробга солади. Миллатига муносиб тили бўла туриб, уни камситишларига асло бепарво қарай олмади. Туркий тилимизнинг ўткир заковатли ҳимоячиси тимсолига айланди. Албатта, ўзининг дурдона асарлари билан, айниқса, бебаҳо "Хамса"си билан тилимизни таҳқир ва ҳақорат ботқоғидан шеърият осмонига дадил кўтара олди. Дунё адабиётида сўнмас шуҳрат қозонди. Шарқ оламининг даҳо ижодкори бўлиб танилди. Аслида ҳам тил бойлиги-сўзлардан фойдаланиш бобида Навоийнинг олдига тушадиган ижодкор жаҳонда йўқ. Биргина таққоснинг ўзиёқ бунга шоҳидлик беради. Филолог-мутахассисларнинг тадқиқотига кўра, Пушкин умр бўйи ижод қилиб, 21.197 та сўз қўллаган, Шекспир эса 20.000дан зиёдга етказган. Сервантесники 18.000 атрофида. Навоийнинг асарларидаги сўзлар сони 26.000 дан ортиб кетади. Бу бир марта ишлатилгани саноғи, холос. Жами фойдаланилган сўзлари эса 1 миллион 378 мингдан ортиқлиги аниқланган.
Ана шундай сермаъно, серсаноқ сўзлардан иборат она тилимиз XIХ-XХ асрлардаги мустабид тузум даврида ўз мавқеини анча йўқотди. Қачонки, 1989 йилнинг 21 октябрида қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тили ҳақида"ги қонуни бу борада ижобий силжишларни бошлаб берди. Мустақилликка эришилгач, 1995 йилда мазкур қонунга ўзгартириш ва қўшимчаларнинг киритилиши тилимиз мавқеини кўтариш, софлиги ва фаоллигини таъминлашни такомиллаштиришни ҳуқуқий жиҳатдан кафолатлади.
Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг 2016 йил 13 майда "Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида"ги Фармони ҳозирда катта аҳамият касб этмоқда. Унда айтилганидай: "Айни вақтда бу соҳада мавжуд камчиликларни бартараф этиш бўйича ҳали кўп ишларни амалга оширишимиз даркор. Энг аввало, она тилимизнинг қўлланиш доирасини кенгайтириш, унинг тарихий илдизларини чуқур ўрганиш ва илмий асосда ҳар томонлама ривожлантириш бугунги кунда ўта долзарб масалага айланмоқда". Тилга эътибор - элга эътибор эканлигини ҳеч қачон ёддан чиқармайлик. Истиқлол шарофати билан яратилаётган имкониятлардан доимо самарали фойдаланиб, аввало ўзбек тилимизни пухта ўзлаштирайлик. Сўнгра инглиз тилини, керак бўлса яна икки-учта хорижий тилни ўрганиш иштиёқини фарзандларимиз қалбида уйғотиш биз ота-оналарнинг бурчи, десак ҳам асло хато эмас.
Содиқ САЙҲУН.
