(Давоми. Бошланиши ўтган сонларда).
Ибратни элнинг тўйларидан ташқари замондошлари турмуш тарзидаги номуносиб одатларгача безовта қилади. Ўша пайтда номини самовар аташган чойхоналардаги ҳолатдан, тутумлардан таажжубга тушади. Қадимда мусофир ва йўловчи кишилар қўниб ўтадиган бундай гўшаларга ҳамюртларининг ўта танда қўяётганидан куюнади. "... аҳлия ва олия кишилар аксар мунда тааййуш этмоқ одатларидурки, эрта намоздан чиққонда дарҳол чойхона дўконида ўлтуруб, кўк чойга мубталодурлар. Уйларида бўлса ҳам мундан ортиқ шайдо эмиш. Мундан бўлак гуноҳи кабиралар жорий бўладурки, ул ғийбатдур. Ҳама мунга мубталодур".
Исҳоқхон тўра миллатга бефойда, ҳатто зиён келтирадиган ҳолатларни қоралаш билангина кифояланмайди. Очиқроғи, чойхонани бутунлай рад этишдан йироқ, аксинча, ундан оқилона фойдаланиш таклифларини ўртага ташлайди. Одамлар уюшадиган, кўпчилик йиғиладиган гўшада "гап" ўтказадиган бекорчи йигитларнинг суҳбати беҳуда эмас, фойдали кечишини хоҳлайди. "Уйланмаганлари бўлса, уч ой қиш бекора кеча киргандан сўнг тўкма ва гап деган суҳбат ва ижтимоълари бордурки, уч ой кечаси мунда бўлурлар. Иттифоқлик жиҳатина десак, жавоб чиқадур: иш йўқ, гуноҳ бўлур деб оғизда айтурлар. Аммоки, мунга равшан бир суҳбат тафтиш қилғон йўқ. Аммоки, биз суҳбатларда гапдан гап чиқса, ғийбат бўлмаса, китоб, масъала ўқулса, албатта савоб бўлур. Аммоки, оилалик кишиларга ўз уйида бекалари илан емакни буюрган".
Исҳоқхон тўра миллат келажаги, авлоднинг эртаси инқирозига элтадиган салбий одатлар устида фикр юритар экан, гапхонадаги бекорчиларни сўз билан "чақиб" олади. Улар ўзларининг қилиқларидан ўзлари уялиб, вақтни беҳудага ўтказишдан тийилсалар, деган ўйда қуйидаги аччиқ гапни айтишгача борган: "Ман ўзумча гапчиларга айтаман, сизлардан турмада ётган маҳбусларнинг илми дунёвий ва ухровийга ҳасана (савоб,яхшилик) бўлса керак. Нима жазоки, маҳкум анда бекор ётмоқ эмас, балки тўффи ёки шалвар банд тўқуб, санъат ўрганадурлар".
Рисола муаллифининг наздида инсон учун ҳунарсизлик ва бекор ўтиришдан ёмони йўқ. У буни бошқаларга қаттиқ уқтиради: "Мана сизлар ҳам бир иш ишлаб, маъишатларингизга керакли ҳунар қилсаларингиз эди, тўғри йўлдан юрган бўлур эдингизлар. Ҳеч пайғамбар ва ҳеч авлиё беҳунар эмас. Ҳаммалари бир касбни қилганлар. Сизлар беҳунар турсаларингиз, муҳтожи нон бўлурсизлар, деб ўз ақлларига мувофиқ насиҳат бериладур".
Бу мезоннинг мақсади халқни ортиқча харажатлардан, бидъатлардан қутултиришдир. Шу боис, нимлар шаръию, нимлар ношаръийлигигача шарҳланадики, кўз ўнгимизда дунёвий ва ухровий билимлари уйғунлигига эришган комил инсон қиёфаси гавдаланади. У ҳатто амримаъруфни матбуотда айтиш билан унинг давра доирасини кенгайтириш, сўзнинг ўткир таъсир кучидан унумли фойдаланиш керак деган жуда жўяли хулоса ясайди. "Муни матбуот воситаси қалам илан айтсак, аксар бу уламоларимиз жаридотлар (газета-журналлар)ни ҳам бидъат ва ҳаром билиб, аҳли илмни ўқумоқдан, авомунносни эшитмакдан манъ қилур. Бизни(нг) Фарғонада юздан бир киши бу янги рисола ва жаридаларға муҳаббатлик чиқодур ва ҳам бизда, Фарғонада бу илми жарида ҳам йўқ. Аҳли ҳимматлар бўлса, ўз манфаатлариға овора... энди қолди қалам ила айтуб, маҳали қабул ерларга юборуб, таъб этдурмакдан бўлак чора йўқ".
Еттинчи мезон замоннинг зайли зикрида кечади. Исҳоқхон тўранинг таърифича : "...замон бир фаол, бир муаллим, бир воиздурки, аҳлина анвоъ синоатларни чиқоруб, таълим қилур". Ана шу таълимни олмаслик – янгиликларга беписандликдир. Инсоннинг замондан орқада қолгани далолатидир. "Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ" мақолини эслатиш билан ҳар бир ҳамюртини муаллиф давр билан ҳамқадам кўришни орзулайди. Замонни отага ҳам қиёслайди: "Бас, замон айтур: Мани хоҳлаган ишимни, кўрсатган илмимни билиб, бул ҳунарни қил, бўлак болаларим ичинда хор бўлма, – дер".
ҲАЁТИЙ ҲИКОЯ. Бир вақтлар Наманганда бир мўйсафид бошига кичик саватдек салла чирмаб, мўйлабини қирдириб, қўлига тасбеҳ тутиб тоққа йўл солибди. Қирғизлар юртида ўтовма-ўтов кезиб, чала-чулпа ёдлаб олган арабча калималарни такрорлаб, оми одамларнинг ихлосига кира бошлабди. Қараса, ҳеч ким уни қуруқ қўймаяпти. Мақсад муддаоси пул ишлаш бўлгани учун содда одамларни лақиллатишни авжига чиқарибди. Охири Бухородан ташриф буюрган катта шайх номи билан шуҳрат қозонишгача етиб борибди.
Кунлардан бирида ўзини яхши танийдиган наманганлик ўзбекка рўбарў келиб қолибди. Ўша заҳоти кўзи тушиб, капалаги учиб, ранги қув ўчибди.
– Эй, бу ўзимизнинг тарафдан келган яхудий-ку! – дебди ёнидаги шерикларига маъноли боқиб наманганлик.
Яхудий кўз қирини ташлаганча нафаси ичига тушибди. Маърузасини чала қолдириб, ўрнидан тура солиб пастга йўналибди. Кутилмаган таниш меҳмоннинг ёнига келиб қулоғига:
– Эй, садағашум, айбни ошкор қилма! – деганча ўша заҳотиёқ жуфтакни ростлабди.
Халқ унинг ортидан таажжубланиб қараганича гап нимадалигини англолмай қолибди.
Исҳоқхон тўра ўз асарида нега буни мисол келтиради? Боисини: "Бизни(нг) халқнинг ихлоси либосга, одамга эмас" деб ўзи изоҳлайди. Яна шоирнинг қуйидаги тўртлигини қўшимча қилади:
Жомаи кўҳна гар малак пўшад,
Дар миёни жаҳониён хор аст.
Чил атлас агар хари пўшад,
Ассалому алайкум бисёраст!
Мазмуни: Агар эски либос кийган бўлса, фаришта ҳам жаҳон аҳли орасида хор. Агар устига атлас ёпилган бўлса, эшакка ҳам ҳамма салом беради.
Либос инсоннинг кўрки. У замонига қараб ўзгариб ҳам туради. Лекин сурати ифодаси бўлмиш эгнидаги, боши ва оёғидаги кийим-кечагию, пойафзаллари унинг сийратини белгиламайди. Шунданми одамнинг либосига қараб баҳо бериш, фикр юритиш ҳар доим ҳам ўзини оқлайвермайди. Кўзни алданиши, ақлни ҳақиқатдан чалғитиб қўйиши мумкин. Замон ўзгарувчи бўлганидек либослар ҳам вақт ўтиши билан замонига қараб турланаверади. "Муни фикр қилса, мезон чиқар. Асри аввалда қандай, асри ҳозирда қандайдур? Муни(нг) ашколини кўз ила кўрсатмак лозим эмас, идрок кифоя. Бошимиздаги тўффи беш хил табаддул бўлди. Тўнимиз уч хилга табдил бўлди. Оёқ кийими ҳам тўрт хил табдил бўлди. Замонага қараб бул ҳам бўлак рангда бўлиб турур. Бу табодил билдурмак мақсад эмас. Табодил замонга гириҳ ила боқуб, замон ила муҳорабадан тўхтамак керак". Агар буни бугунги атама билан ифодаласак, кийинишдаги янгиликлар ижобийми, салбийми, модага, урфга айланади. Урф тез эскирадиган, янгиланишга мойил ҳолат. Аммо одамларнинг қарашлари аксинча, дарров янгиланиши мумкин эмас. Бунинг учун усти-устига тарғибот-ташвиқоту, барчанинг кўз ўнгида намоёнланадиган амалиёт жараёнлари лозим. Ана ўшанда инсонлар онгида қотиб қолган қарашларни парчалаб ташлаш, ўрнига янгича қарашларни шакллантириш имконияти туғилади. Ибрат асосан саккизинчи мезонга шуни мавзу қилиб сайлаган.
ҲАЁТИЙ ҲИКОЯ. XIX асрнинг 80-йиллари иккинчи ярмида дунё кезиб юрган Исҳоқхон тўра Саудия Арабистонининг Макка шаҳридан Қизил денгиз ва Ҳинд океани орқали параходда порт шаҳар Бомбейга келди. Бир вақт бошига салла ўраган, узун яктакли ҳинд унга хизматини таклиф этди. Мусофирнинг измига кириб, юкларини у ёқдан – бу ёққа кўтаришиб, ҳаммолликни ҳалол ўтай бошлади. Туркистонлик меҳмоннинг меҳри тушиб, уч кунгача ёнидан қўйиб юбормади. Ниҳоят яқинлашиб кетишгач, хизматкорини дастурхони атрофига чорлади. Бир неча ҳафтадан буён суви қочгани билан қотиб қолмаган ёғли патир нонини ушатгач, ҳиндуга илтифотини аямади.
– Қани, бизнинг тандир нонимиздан татиб кўргин-чи, зора оғзингга ёқса? – дея "ол-ол" ишорасини қилди.
Бироқ ҳинду дастурхонга қўл чўзишга шошилмади.
– Сира тортинма, сен билан мен уч кундан бери бирга юрибмиз, энди бегонамасмиз, – деди у аввал ўзбекчасига, сўнг билганича таталаб урдучасига.
Ҳинду Исҳоқхоннинг самимий жилмайишидан, қарашларидан ва охири урдучалашга интилганидан ҳайратга тушди. Ўшанда ҳам дастурхондаги неъматга зеҳн солмади. Аксинча, минатдорчилик изҳорлагандай икки қўлини бирлаштирганча бошини эгган ҳолатда узрга оғиз жуфтлади.
– Кечирасиз, мен мусулмон эмасман. Ҳиндуман. Сизнинг таомингиздан парҳез қиламан, – деди кутилмаганда.
Бу жавоб Исҳоқхонни қойил қолдирди. Оддий юк ташувчининг эътиқодда собитлигига тасаннолар айтди. Ахир унинг ўз юртида бундай сурати билан сийрати уйғун кишиларнинг камёблигини ўйлаб кўнглини изтироб чулғади.
"Бизни халқни умумий ҳаммасида бир хейли зотий феълларидур, ўз шаҳарларини(нг) либосидин бошқа мамлакат либосини кўрсалар, ичи билан ишлари йўқ, салласи бўлса, мажусийни ҳам мусулмон деб ушлаб эътиқод қилурлар".
Тўққизинчи мезонда ўтмиш ва замон муқоясаси тўғрисида фикр юритилади. Аждодлар ҳаётининг нурли жиҳатлари мухтасар ҳикояланади: "Бир аср илгари ўтган халқлар таъаййушларини (ёқимли ҳаракатларини) кўрсатур. Чунончи, ул аср одамлари содда, софдил, тўғри, хиёнату буғзу адоват, кизблар кам бўлуб ёки бўлса ҳам ошкор эмас экан". Бундай дейилишининг замирида икки асрнинг икки хил манзарасидан воқиф этишу тараққиётга дахлдор ижобий ўзгаришларни тезроқ қабул қилиб, салбий ўзгаришларга юз тутмоқдан сақланиш лозимлигини элдошларига англатиш ётади.
Гарчи, асар хотимасизлигига қарамай, жамиятшуносликка, удумшуносликка ва ниҳоят исломшуносликка тааллуқли ғоят қимматли мушоҳадаю мулоҳазаларга бойлиги билан ҳозирги замон учун ҳам ғоят керакли қўлланма даражасида битилганини эътироф этишимиз жоиз. Ибратнинг ибрати сўзида ҳам, ўзида ҳам тўла мужассамлигини ёрқин исботловчи "Мезон уз-замон"нинг нашрига ўзимизда эндигина қарийб 20 йил бўлаётганига қарамай, унинг XXI аср ўқувчиларида зўр қизиқиш уйғотаётгани шундан. Замон иллатларига муолажа излаш – Ибратнинг замоннинг маконга таъсири, маконнинг замон ҳукмидан четга чиқолмаслиги, ҳаёт аталмиш бетакрор неъмат зоти шариф инсон қисматига ҳамишалик ҳаракатни лойиқ топганини, ҳаракатсиз ҳеч бир миллат асло камолот касб этолмаслигини қайта-қайта уқтириши билан "Мезон уз-замон" асари янги аср одамларини тарбиялашга ҳали катта ҳиссасини қўшажак.
(Давоми бор).
