Cоvid-19 номи билан аталган вируснинг пайдо бўлиши, қисқа фурсатда ер юзига тарқалиши жаҳон аҳлини қийин синовларга дучор қилди. Вируснинг инсон соғлиги ва ҳаётига хавфи, ундан ҳимояланиш чора-тадбирлари ҳақида билишга, унга қарши курашишга ундади. Бугун ким билан мулоқот қилманг, ҳамма бу балои азимдан сақланиш учун аввало ниқобда юриш, оралиқ масофага риоя қилиш, антисептик воситалардан фойдаланиш, энг асосийси ўз вақтида вакцина қабул қилиш шартлигини таъкидлайди. Ҳақиқатдан ҳам айни пайтда коронавирус инфекциясидан ишончли ҳимояланиш учун эмланиш катта аҳамият касб этишини ҳаётнинг ўзи кўрсатиб турибди.

Бу ҳақда Наманган вилоят СЭО ва ЖСБ иммунопрофилактика бўлими мудири Шерзодбек Латибжонов билан қилган суҳбатимиздан ҳам билиб олса бўлади.

- Дунё тарихида юқумли касалликлар тарқалишининг авж олиши нақадар хавфли ва вайронкор бўлганини барчамиз ҳам тўла-тўкис хабардор бўлмасак керак. Келинг, ўтмишни эслайлик. ХХ асрда кўп давлатларни даҳшатга солган чечак касаллигидан ҳалок бўлганлар сони 300 миллион нафардан кўпроқни ташкил қилди. Ундан аввалги давр­лардаги қурбонлар сонининг на ҳисоб-китоби бор. Ўша пайтда бу касаллик билан оғриганларнинг 30 фоизининг таналари йирингли яра билан қопланиб, кўп азоб-уқубатлар тортган, алал оқибат жон таслим қилган. Кўпчилиги кўр бўлиб қолишган ёки бир умрга теридаги хунук излар билан яшаб ўтишга мажбур бўлган. Уларнинг юз йиллар мобайнида чечакка даво истаб қилмаган ишлари қолмаган.

Инсонни сунъий равишда касалликнинг енгил шакли билан касаллантириб, иммунитет ҳосил қилиш фикри, катта эҳтимол билан Хитойда пайдо бўлган. Манбаларга кўра, 1000 йилча муқаддам одамлар чечакка чалинганларнинг яраларини қуритиб, майдаланган кукунини бурун орқали ичга ютганлар ёки чечак йирингига ботирилган пахта бўлагини қулоққа босишган. Африкада игна ёрдамида йиринг шимдирилган ипни тери остига киритишган. Британияда эса XVIII асрда аристократлиги ва заковати билан танилган Мэри Монтегю чечакка қарши ана шундай эмлаш усулини фаол тарғиб қилган. Аммо ҳар ўттизинчи эмланган одам чечакнинг оғир шаклига чалиниб вафот этаверган. Англиялик фермерлар сигир чечаги инсонга юқиши, лекин ўлимга олиб бормаслигини сезиб қолади. Бу ҳолатни ўрганган табиб Эдвард Женнер сигир чечаги асосида илк ишончли ва хавфсиз вакцинани яратади.

1796 йилнинг 14 майида Женнер ўз вакцинасини бир фермернинг ўғлида синаб кўради. Бемор тузалиб кетиб, қарилик ёшигача яшайди. Женнер эса икки йилдан сўнг машҳур "Сигир чечагининг таъсири ва уни ўрганиш сабаблари" деб номланган рисоласини нашр этади. Китобча олимнинг шахсий маблағлари ҳисобига чоп этилади. Зеро, Қироллик фан жамияти Женнернинг усулига ишончсизлик билан қараган эди. Шубҳалар аригач, Британия қўшини ва флоти хизматчилари мажбурий тарзда чечакка қарши эмланади. Ҳеч кимда ножўя таъсирлар кузатилмайди. Қарийб юз йил ўтиб, атоқли олим Луи Пастер Женнерга ҳурмат юзасидан, унинг сунъий иммунитет ҳосил қилиш усули шарафига вакциналарни француз тилидаги vache - "сигир" сўзи билан бошлашни таклиф қилади.

Аммо чечак яна қашшоқ мамлакатларда юз эллик йил давомида одамларнинг ёстиғини қуритишда давом этади.Чечакнинг узил-кесил йўқ бўлиши ЖССТнинг 1967 йилда ўтказган оммавий эмланиш тадбиридан сўнг юз берди.

Дунё тарихидаги иккинчи хавфли юқумли касалик номи полиомелитдир. У чечакка нисбатан анча кам инсонларнинг ўлимига сабаб бўлса-да, яшаб қолганларни азобларга гирифтор қилган. Полиомиелит билан асосан болалар оғриган. Вирус танага оғиз орқали кирган ва қонга ўтган. Сўнг асаб тизимини шикастлаб, бедаво фалажликка сабаб бўлган. Кўпинча беморнинг оёқлари ишламай қолган, ҳар ўнинчи беморнинг ўпка мушаклари фалажлангани боис нафас етишмасликдан вафот этган. Бундай беморларнинг ягона нажоткори 1920 йилларда ясалган "Темир ўпкалар" деб аталган ўпкани сунъий вентиляция қилиш камераси яратилишига муваффақ бўлинган. Бу каби металл қурилмаларда беморлар ҳафталаб, баъзан эса, ҳаётининг сўнгига қадар жон сақлаб ётишган.

Полиомиелит чечакдан фарқли ўлароқ, ташқи симптомларга эга бўлмагани боис, унинг инфекцион табиати 1905 йилга келибгина швециялик врач Ивар Викман томонидан тўлиқ тавсифлаб берилди. 1952 йилда америкалик врач Жонас Салк полиомиелит вакцинасини яратди. 1961 йилда эса унинг ҳамкасби Альберт Сейбин инъекция эмас, ютиш мумкин бўлган версия­сини тақдим қилди. Натижада АҚШ ва Европада полиомиелит билан касалланиш ҳолатлари кескин камайди. 1988 йили ЖССТ бутун дунё бўйлаб полиомиелитга барҳам бериш дастурига бошчилик қилди.

Учинчи ўринда тилга олинаёган касаллик қизамиқ номи билан аталган бўлиб, унга қарши вакцина 1963 йилда кашф этилган. Фавқулодда юқумли бўлган бу вирус йўталганда ва акса урганда сўлак томчилари ёки бевосита контакт орқали юқади. Қизамиқда ҳарорат баланд кўтарилади, тошмалар тошади, оғир ҳолатларда эса бемор ҳаётига хавф соладиган даражада ич кетиши ва зотилжам кузатилади, шунингдек, мия қобиғи яллиғланади. Унинг вакцинаси ихтиро қилингунга қадар, йилига ўртача 2,6 миллион кишининг ҳаётига зомин бўлди. Чунки қизамиққа қарши оммавий иммунитет пайдо бўлиши учун 95 фоиз одам эмланиши шарт эди.

Олимларнинг фикрича, одамлар қадим замонлардан буён яна бир юқумли касаллик - безгакдан кўп талофат кўрган. Ҳозирги кунда эса, инсониятнинг ярми безгакка чалиниш хавфи бор. 400 минг киши эса ҳар йили безгак туфайли вафот этади. Бу мусибатларнинг қарийб ярми Африкага тўғри келади. Касалликни безгак плазмодийси деб аталадиган бир ҳужайрали паразит бактерия қўзғатади. Бактерия безгак чивини чаққанда қон орқали инсон танасига ўтади. Безгакка қарши курашнинг энг асосий усуллари чивинлар кўпаядиган ботқоқликларни қуритиш, ҳашаротларга қарши тўрларни ўрнатиш ва касалликнинг эрта босқичида даволовчи дорилар истеъмол қилишдир. Бироқ, шуни ҳам таъкидлашимиз лозимки, безгакка қарши иммунитет шакллантирувчи вакцина ҳали яратилгани йўқ.

Юқоридаги мисолардан ҳам кўриниб турибдики, бутун дунёда касалликка қарши курашишнинг энг самарали усулларидан бири сифатида унга қарши вакциналар билан эмлаш деб қаралмоқда. Олдинги йилларга нисбатан 2021 йилда бошқарилувчи юқумли касалликлар билан билан касалланиш кўрсаткичларини динамик пасайишга ва айрим касалликларни тугатилишига эришилди.

Хусусан, фаол эпидемиологик назорат ва оммавий эмлашларни олиб борилиши натижасида мамлакатимизда полиомиелит касаллигидан озод ҳудуд мақоми, қизамиқ ва қизилчани элиминациясини сақлаб қолинди.

Ҳозирги вақтда аксарият юқумли касалликларга қарши курашиш борасида эришилган ютуқлар замирида иммунопрофилактика тадбирлари салмоқли ўрин тутади. Болаларни оммавий тарзда эмлаш юқумли касалликлар билан касалланишни ва болалар ўлимини сезиларли даражада камайтиради, кишилар умрини узайтиради, фаол кексаликни таъминлайди ва айрим антропонозларни глобал миқёсда батамом бартараф этиш имконини беради.

Жаҳонда 40 дан зиёд юқумли касалликларга нисбатан кураш иммунизация воситасида муваффақиятли тарзда амалга оширилмоқда. Келажакда иммунопрофилактика нафақат қатор юқумли касалликларнинг бартараф этилишига қаратилади, балки аста-секин дастур ёрдамида муҳофазалаш амалиёти тобора кўпроқ инфекцияларга нисбатан тадбиқ этила боради. Cоғлиқни сақлаш амалиётига қатор янги вакциналар киритиладики, оммавий тусда уларни қўллаш қўшимча равишда миллионлаб кишиларнинг ҳаётини сақлаб қолиш имконини беради. Бунга мисол қилиб коронавирусга қарши турли давлатларда ишлаб чиқарилган вакциналарни айтиш мумкин.

Республикамизда жумладан, вилоятимизда ҳам "Covid-19" га қарши эмлаш жараёлари 2021 йилнинг 1 апрелидан бошлаб ўтказилмоқда. Республика СЭО ва ЖСХ томонидан вилоят аҳолисини эпидемиологик кўрсатмага кўра коронавирус инфекциясига қарши эмлаш учун жами 4 132572 доза (182600 доза АstraZeneca (COVAX дастури доирасида Serum Institute of India Pvt. Ltd. компаниясида ишлаб чиқарилган), 3 335234 доза ZF-UZ-VAC2001 (Хитой ва Ўзбекистон олимлари ҳамкорлигида яратилган), 92 000 доза Sputnik-V (Россия Федерациясида ишлаб чиқарилган), 213078 доза Moderna (АҚШда ишлаб чиқарилган), 168960 доза Pfizer (АҚШда ишлаб чиқарилган), 129 700 доза Sinovac (ХХРда ишлаб чиқарилган), 11 000 доза Спутник-Лайт (Россия Федерациясида ишлаб чиқарилган) вакциналар олиб келиниб, режадаги аҳолини эмлаш учун жойларга етказилди.

Республика махсус комиссиясининг 2021 йил 19 июлдаги 78-сонли баёнига асосан аҳолини коронавирус инфекциясига қарши эмлашга жалб этиш бўйича амалий ишлар олиб борилмоқда. Айни кунга келиб вилоятда биринчи доза билан эмланганларнинг умумий кўрсаткичи 87,6 фоизни ташкил этмоқда. Режали ва эпидемиологик кўрсатмага кўра эмланаётган вакциналардан эмлашдан сўнгги ножўя холатлар аниқланмади. Бу эса вакциналарни ташиш, сақлаш ва фойдаланишда "совуқлик занжири" қоидаларига ҳамда эмлашдан олдинги врач кўрувига қатъий амал қилинаётганлигидан далолатдир.

Дарҳақиқат, юртимизда коронавирусдан тезроқ халос бўлиш учун барча чора-тадбирлар кўрилмоқда. Халқимизнинг соғлиги ва ҳаётини муҳофаза қилиш, сақлаб қолиш йўлида туну-кун заҳматлар чекилмоқда. Аммо айрим кимсаларнинг эмланиш жараёнига беэътибор қараётгани, вакцина қабул қилишни пайсалга солаётгани ташвишлидир. Шундай экан, мен инсон саломатлиги йўлида қасамёд қабул қилган шифокор сифатида барчани огоҳ бўлишга, давлатимиз яратиб бераётган имкониятлардан тез ва самарали фойдаланиб, ўзига маъқул бўлган вакцинани қабул қилишга чақираман. Унутманг - вакцина қабул қилиш, эмланиш соғлигингиз кафолатидир.

Равшанбек МИРЗАОЛИМОВ суҳбатлашди.